HÜCRE VE ORGANELLER
VARLIK: Duyu organlarımızla
algılayabildiğimiz her şeye varlık denir.
CANLI VARLIK CANSIZ VARLIK
1- Tek Hücreliler(Ör: bakteri)
2- Çok Hücreliler(Ör: bitki- hayvan ve
insan)
HÜCRE
Canlıların, canlılık özelliği
gösteren en küçük parçasına hücre denir. Hücreler yaşayan organizmaların
yapısal ve fonksiyonel en küçük birimidir.
Hücreler gelişmişlik düzeyine göre
ikiye ayrılır:
1-Prokaryot Hücreler:
2- Ökaryot Hücreler:
Bu hücrelerin zarlı organelleri ve
belirgin bir zarla çevrili çekirdeği yoktur. Yalnızca hücre zarı, sitoplazma ve
zarsız organel olan ribozom taşırlar. Kalıtım maddeleri (DNA) sitoplazmada
bulunur. Örneğin; bakteri, mavi- yeşil alg prokaryot hücrelidir.
Bu tip hücrelerin zarla çevrili
çekirdeği, zarla çevrili organelleri, hücre zarı ve sitoplazması vardır.
Örneğin protistler, mantarlar, hayvanlar, bitkiler ökaryot hücrelidir.
Ökaryot bir hücre dıştan içe doğru üç kısımdan oluşur:
I- Hücre zarı
II- Sitoplazma
III- Çekirdek
I-HÜCRE ZARI:
Hücrenin en dışında yer alan ve
hücreye şekil veren kısımdır. Hem bitkisel, hem hayvansal hücrelerde bulunur.
Çift katlı, ince bir zar olan hücre zarı üzerinde madde alış verişini sağlayan
delikler (porlar ) vardır. Hücre zarı canlı, saydam, esnek, seçici ve
geçirgendir.
Zarın kimyasal yapısını, yağlar, karbonhidratlar ve proteinler oluşturur. Zarın
yapısı hakkında iki model geliştirilmiştir:
1- Sandviç (birim zar ) modeli
2- Akıcı mozaik modeli
Sandviç modeli zarın yapısını açıklar
ancak madde alış verişini açıklayamadığı için kabul görmemiştir.
Akıcı mozaik modeline göre hücre zarı iki sıra yağ molekülü arasında serbest
olarak bulunan protein ve glikoproteinlerden oluşur. Madde alış verişi zar
yüzeyindeki porlarla sağlanır.
Hücre zarından geçebilen maddeler:
Küçük moleküller ( glikoz, aminoasit,
su, madensel tuzlar), yağda eriyen A, D, E, K vitaminleri, nötr moleküller
(oksijen ve karbondioksit )’tir.
Hücre zarının görevleri:
1- Hücreyi dış etkenlerden korumak
2- Hücreye şekil vermek
3- Madde alış verişini kontrol
etmektir.
Hücre Çeperi:
Bitkisel hücrelerde hücre zarının
dışında bulunur. Selüloz adı verilen ölü bir maddeden yapılmıştır. Hücre
duvarının selülozdan yapılmış olması, hücrenin madde alış verişini engellemez.
Çünkü hücre duvarında da porlar vardır. Hücre çeperi cansız, kalın dayanıklı,
esnek olmayan, tam geçirgen ve selüloz yapıdadır.
II- SİTOPLAZMA:
Hücre zarı ile çekirdek arasını
dolduran, renksiz, yarı saydam, yumurta akı kıvamında (kolloid) bir sıvıdır.
Sitoplazma canlıdır ve hücrenin bütün hayatsal faaliyetleri burada oluşur.
Büyük bir çoğunluğu sudan oluşan sitoplazmada, sudan başka, organik, inorganik
maddeler, organeller, madensel tuzlar, hormonlar ve vitaminler de bulunur.
Organik Madde:
Sadece canlıların yapısında bulunan
yağlar, karbonhidratlar ve proteinler bu grubu oluşturur.
İnorganik Madde:
Hem canlıların, hem de cansızların
yapısında bulunabilen su ve madensel tuzlar bu grubu oluşturur.
Organeller:
Sitoplazmanın içinde yapıları ve
görevleri birbirinden farklı küçük parçacıklar vardır. Bunlara organel denir.
ORGANELLER
ZARSIZ ORGANELLER
Ribozom
Sentrozom
TEK KAT ZARLI ORGANELLER
Endoplazmik redikulum
Golgi cisimciği
Lizozom
Koful
ÇİFT KAT ZARLI ORGANELLER
Plastitler
Mitokondri
Protein
sentezinin yapıldığı yerdir. Endoplazmik redikulumun çekirdek zarının üzerinde
olabildiği gibi sitoplazma içinde serbest de olabilir. Aminoasit ve RNA
bulundurur. Virüs hariç tüm canlılarda ribozom bulunur.
Yalnızca
hayvan hücresinde bulunur. Sentriol denilen birbirine dik iki silindirik
yapıdan oluşur. Görevi, hücre bölünmesi sırasında iğ ipliklerini oluşturmaktır.
— Hücre zarı ile çekirdek arasında bulunur ve bunlar arasındaki ilişkiyi
sağlar. Kıvrımlı bir
yapısı olup, kanallar sistemidir. Hücre içi taşıma ve
depolama sistemi olarak görev görür. İki
çeşittir; ribozom taşıyanlar (granüllü
e.r), ribozom taşımayanlar (granülsüz e.r). Granüllü
endoplazmik redikulum,
ribozom sayesinde protein sentezine yardımcı olur. Granülsüz
endoplazmik
redikulum ise yağ sentezine yardımcı olur.
— Yapı olarak endoplazmik redikuluma benzer. Endoplazmik redikulumun
kıvrılıp, üst üste yassı
kesecikler oluşturmasıyla meydana gelir.
Başlıca görevleri şunlardır: Salgı maddelerinin üretilmesini sağlar.
(vücudumuzun tükürük, ter,
süt bezlerinde çok bulunur.) Depo görevi görür. (
hücrede yağ ve protein sentezi arttığında
şişerek, hacmi büyür.) Lizozom ve
koful oluşumunda etkilidir. Sindirim enzimi üretir.
Yağların sentezinden, hücre
zarının yapım ve onarımından sorumludur.
Sperm ve alyuvar hücrelerinde golgi bulunmaz.
— Yalnızca hayvansal hücrelerde bulunur. Bitki hücrelerinde benzeri yapılar
vardır. Burada
sindirim enzimleri bulunur. Görevi hücre içi sindirimidir. Hücre
yaşlandığı zaman patlar ve
hücrenin kendi kendini sindirmesini sağlar (intihar
kesecikleri). Bu olaya otoliz denir. Ayrıca
hücreye giren yabancı proteinleri
ve protein yapısındaki maddeleri parçalarlar.
Karaciğer, dalak ve akyuvarlarda çok sayıda bulunur.
— Daha çok bitki hücrelerinde görülür. Bitki hücrelerinde az sayıda ve
büyük,
hayvan hücrelerinde çok sayıda ve küçüktür. Bulunduğu hücrenin çeşidine
göre depolama,
sindirim, boşaltım gibi görevler üstlenir. Madde taşımacılığında
etkilidir.
Tek hücrelilerde besin ve boşaltım kofulları gibi çeşitleri vardır.
— Sadece bitki hücrelerinde bulunur. Hücre ile gelişerek, bulundukları
ortama göre, farklı renk
pigment taneciklerini oluştururlar ve renklere göre
farklı görevler üstlenirler. Plastitler ışık
etkisiyle birbirlerine
dönüşebilirler.
Pigmentleri ve görevleri farklı plastitler üç çeşittir:
Kloroplast:
Yeşil renk pigmenti
olan klorofil taşırlar. Bitkilerin yapraklarında, ham meyve ve sebzelerinde,
genç dallarında, otsu gövdelerinde bulunur. Kloroplastlar fotosentez olayını
gerçekleştirir. Fotosentez sonucu besin ve oksijen üretilir.
b)Kromoplast:
Sarı, kırmızı ve
turuncu renk pigmentlerini taşırlar. Böylece bitki ve meyvelere renk verirler,
vitamin üretip depolarlar. Kloroplastın değişimi ile oluşurlar.
c)Lökoplast:
Renksiz plastitlerdir.
Işık aldığında yeşil renkli kloroplastlara dönüşebilirler. Bitkinin
tohumlarında, kök ve toprak altı gövdesi gibi depo organlarında bulunur.
Lökoplastlarda protein, yağ ve nişasta gibi besinler depolanır.
Hücrenin enerji merkezidir. Hücre içi solunum burada gerçekleşir.
Bakteri, yeşil alg
(çekirdeksiz hücrelerde) ve memelilerin alyuvarında bulunmaz. Zarla
çevrilmiştir .içteki zar iç yüzeyin artırılması
için birçok kıvrım meydana getirmiştir; bu kıvrımların tarak şeklinde
olanlarına "Krista ( Cristae)" (Latince, cristae tarak demektir), tüp
şeklinde olanlarına da "Tubulus" (Latince, borucuk demektir) denir.
Buna göre de mitokondri tipi tanımlanır.
III- ÇEKİRDEK:
Hücrenin bölünme ve
büyüme faaliyetlerini yöneten kısımdır. Ökaryot hücrelerde bulunur. Genellikle
hücrelerde tek çekirdek bulunur. Görevleri; hücreyi yönetmek, kalıtım bilgisini
taşımak ve hücre bölünmesini sağlamaktır.
Çekirdeğin yapısını dört kısımda inceleyebiliriz:
1-Çekirdek Zarı:
• Çekirdek içi ile sitoplazmayı
birbirinden ayıran kısımdır.
• İki katlı olup, yapısı hücre
zarına benzer.
• Üzerinde porlar bulunur ve tam
geçirgendir (RNA ve ATP’yi geçirebilir.)
• Çekirdek ile sitoplazma
arasında madde alış verişi sağlar.
2- Çekirdek Öz Suyu:
Çekirdeğin içini
dolduran, yapı olarak sitoplazmaya benzeyen kısımdır. İçinde su, organik,
inorganik maddeler, nükleik asitler (DNA, RNA) bulunur.
3- Çekirdekçik:
• Çekirdek öz suyunun yoğunlaşması ile
oluşan kısımdır. Sayısı birden çok olabilir.
• Yapısında RNA ve proteinler
bulunur.
• Protein sentezinde rol aldığı
sanılmaktadır.
• Hücre bölünmesi esnasında
kaybolur, sonra tekrar ortaya çıkar.
4- Kromatin İplikler:
Çekirdek öz suyu
içerisine dağılmış olan ağ ve yumak şeklindeki yapılardır. Hücrenin bölünmesi
esnasında kısalıp kalınlaşarak kromozom haline dönüşürler. Kromozomlar protein
ile genetik şifremiz olan DNA molekülleri taşırlar
SORULAR
1.Canlılık özelliği gösteren ve canlıların en küçük yapı birimi olarak
adlandırılan aşağıdakilerden hangisidir?
A) Doku
B) Hücre
C) Sistem
D) Molekül
Cevap: “B”
2.
Kalıtım özelliklerini taşıyan ve hücreyi yöneten hücrenin hangi bölümüdür?
A) Hücre zarı
B) Sitoplazma
C) Çekirdek
D) Koful
Cevap: “C”
3. Yalnızca bitki hücresinde bulunan, besin ve oksijen üretmekle
görevli organel aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kloroplast
B) Koful
C) Mitokondri
D) Endoplazmik Retikulum
Cevap: “A”
